.

 

Rozważania na temat dzieła

Polentransport Josepha Beuys’a

​

W ramach projektu fundacji TNS, pt: "Producenci kontekstów w obliczu przemian".

2016

 

 

Marek Rogulski

[...]

Polentransport z postmodernizmem w tle

W biografii artysty na stronie galerii Atlas Sztuki znajduje się informacja sugerująca aspekt mitotwórczy artysty. „W 1964 roku na potrzeby Festiwalu Nowej Sztuki w Aachen (Beuys - przyp. MR) tworzy swoją, na poły fikcyjną biografię Lebenslauf / Werklauf, którą w kolejnych latach uzupełniał, po raz ostatni w związku z wystawą w Bazylei w 1969 roku. Tę literacką autoprezentację Beuys rozumiał nie tylko jako parodię wymaganego przez muzea i galerie szablonowego życiorysu wymieniającego wszystkie wystawy artysty, ale także jako wyraz swojej filozofii pojmowania samego życia jako dzieła sztuki."1 Warto zwrócić uwagę, że jeszcze wcześniej „w roku 1962 rozpoczął Beuys aktywności w ruchu Fluxusu. Fluxus (płynący) zwraca się przeciwko tradycyjnym wyobrażeniom o sztuce i ich oczekiwaniom materialnym [...]. W swoim totalnym punkcie znosi granicę pomiędzy sztuką a życiem, a także pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami sztuki.“2 Działalność i dokonania Fluxusu fundowały podstawy pod świadomość postmodernistyczną, która wyraźnie zaczęła być artykułowana w sztuce Zachodu w połowie lat siedemdziesiątych. Postmodernizm ujmuje rzeczywistość hipertekstualnie, kontekstowo i idiolektowo.3 Podejmuje i eksploatuje wątek lokalności a także fenomen istnienia centrów i peryferii.

Warto zwrócić uwagę, że „zerwanie z ruchem Fluxusu oraz akcja >>Przecenia się milczenie Marcela Duchampa<<“ (Das Schweigen von Marcel Duchamp wird uberwartet, 1964) skłoniło wielu krytyków do sądów o absolutnym nowatorstwie Beuys'a [...]. Po okrucieństwach drugiej wojny światowej, w obliczu ogromu nieszczęść ludzkich, dotąd nie znanych w dziejach, zawieść musiały tradycyjne środki przekazu artystycznego.“4

Mając na uwadze doświadczenia Beyus’a z ruchem Fluxus jak i jego umocowanie we współczesnym mu środowisku artystycznym możemy sądzić, że konstruował on swoją strategię artystyczną w pełni świadom obecności w sztuce kategorii postmodernizmu.
Dlatego także pracę Polentransport Beyus’a odczytuję poprzez pryzmat założeń tego nurtu intelektualnego.
Jedną z ważnych kategorii pojęciowych postmodernizmu jest hipertekstualność, czyli kodowanie i odczytywanie prac artystycznych wielopoziomowo. Takie realizacje z założenia organizowane są przez artystów jako swoiste rebusy znaczeń. Idąc tym tropem możemy więc przyjąć, że Beuys był świadom tego, że jego prace, w tym Polentransport będą mogły być także zdekodowane w różny sposób.

Polentransport Joseph Beyus przekazał do Polski w czasie, który był, jak to ujął Zbigniew Libera - „>>karnawałem solidarności<< - czasem otwarcia na zachód“ i działania wspólnotowego grup ludzi, którzy przekształcali pokojowo swój kraj. W istocie była to praktyczna manifestacja potencjału idei rzeźby społecznej o realizacji której artysta marzył w swoim kraju.5

Możemy zatem postrzegać Polentransport zarówno jako przyjacielski gest artysty nawołującego do zjednoczenia państw Europy ale także jako próbę wpisania się w dynamikę ruchu Solidarności. Postmodernistyczne strategie nie stronią od utylitarnego czy też marketingowego podejścia do uprawianej sztuki. W tym kontekście przyjazd do Polski mógł być dla Beuys’a okazją do symbolicznego pozyskania fenomenu Solidarności na użytek własnej aktywności. Byłoby to wykorzystanie kontekstu politycznego na rzecz własnej strategii artystycznej. Nasuwa się też możliwość interpretacji gestu Beuys’a jako próby wyeksportowania koncepcji artystycznej (a tym samym i politycznej) na obszary peryferyjne wschodniej Europy. Wówczas ten gest byłby zrazem potwierdzeniem dla energii i dynamiki kultury reprezentowanej przez artystę.

Skrajne interpretacje, w zależności od intencji dopatrzeć się tu mogą nawet przykładu na realizację projektu neokolonialnego. Inicjatywa w zakresie kreowania ruchów kulturowych stałaby wówczas po stronie państwa niemieckiego, które aspirowało już do roli potęgi w regionie. Pozycję swoją budowało poprzez emancypację lokalnego kontekstu w ramach ruchu Neue Wilde i aspirowanie do roli centrum kulturowego, które wyznacza role i pisze scenariusze dla sąsiednich podmiotów politycznych.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

Inne interpretacje skupiają się na uwypukleniu wydźwięku na rzecz braterstwa Europejczy-ków i ponownego scalenia kontynentu. Niezależnie od przyjętej interpretacji moment w jakim Beuys przyjechał do Polski wskazuje na duże wyczucie chwili przez artystę i rozpoznanie dynamiki przemian.6 Wkrótce bowiem w Polsce wprowadzono stan wojenny i przeprowadzenie takiej akcji byłoby niemożliwe a w każdym razie nabrałaby ona radykalnie innych znaczeń. W grudniu 1981 Polska dostała się ponownie pod silną strefę oddziaływania Rosji i tym samym utrwalonych podziałów politycznych.

Aby móc odnieść się do powyższych rozważań przyjrzyjmy się zatem jak ewoluowała sztuka niemiecka po II wojnie światowej i co takiego zaszło w tej sztuce, że z końcem lat 70-tych dwudziestego wieku Niemcy (wówczas RFN) zaczęły być postrzegane w świecie jako dynamicznie rozwijające się i promieniujące na sąsiednie kraje centrum kulturowe.

Polentransport z historią w tle

 

„Kraj, który w latach 1910 - 1929 był europejskim centrum sztuki awangardowej, gdzie wszystko było możliwe, stał się (w czasie II wojny światowej - przyp. M.R) miejscem prześladowania i sztuki i artystów, gdzie nie było możliwe już nic, co sprzeciwiałoby się jedynie słusznej poetyce gigantomanii III Rzeszy [...]. Sytuacja tuż po wojnie była tragiczna, gdyż sztuka niemiecka, odtąd sztuka NRD i RFN, straciły tak wiele, że odrodzenie wydawało się niemal niemożliwe [...]. W RFN sytuacja w latach pięćdziesiątych, gdy nikt już sztuki nie uciskał wcale nie była sytuacją idealną: artystyczny klimat RFN charakteryzował się przymusowym internacjonalizmem [...]. Ogólnie rzecz biorąc w Europie pod koniec lat 50-tych obowiązywała niemal przymusowa akceptacja sztuki informel jako stylu, a taszyzmu jako obowiązującego procesu tworzenia nowoczesnego malarstwa [...]. Za paradoks historii należy uznać fakt, że nowym, tym razem ożywczym wzorcem dla artystów zachodnioniemieckich stał się amerykański nurt abstrakcji ekspresjonistycznej, czy - później - pop artu, rezultatu przecież niemieckiego ekspresjonizmu i dadaizmu z lat dwudziestych".7

W roku 1961 Beuys rozpoczął działalność edukacyjną w Düsseldorfie, co pozwoliło z czasem uznać go za jednego z duchowych ojców i mentorów sztuki określanej jako Neue Wilde.
„Na początku lat 60-tych zaczęło dochodzić do głosu młode pokolenie artystów zachodnioniemieckich.[...] W Berlinie Zachodnim, gdzie rozpoczynali właśnie swoją działalność Georg Baselitz, Eugen Sconenbeck, Markus Lüpertz oraz Rolf Winkler alias A.R. Penck, oraz w Düsseldorfieie, gdzie w ASP działał Joseph Beuys. W kręgu Beuys’a pracowali malarze Gerhard Richter, Sigmar Polke, Jorg Immendorff oraz Peter Kirkeby i Anselm Kiefer.“8
Filozofia działań Beyus’a otworzyła nową przestrzeń dla interpretacji sztuki niemieckiej. Jego postulat egalitarnego, samoorganizującego się społeczeństwa dawał impuls dla przemian w łonie niemieckiej kultury i dla aktywizacji obywateli. Otwierał także nowe możliwości w interpretacji niemieckiej lokalności, fundował jej nowe znaczenia i określał nową funkcję w Europie. Jego działalność dawała podstawy do odbudowy kultury niemieckiej w sferze sztuk wizualnych.

Dzięki zaproponowanej przez niego filozofii mogła ona tym razem zaistnieć jako pełnowartościowa jakość i być odczytana w kontekście myśli postmodernistycznej - jako twórcze rozwinięcie autonomicznego, lokalnego kontekstu. Tym samym przywracała sztuce niemieckiej ożywczą, twórczą moc, wskrzeszała dumę z historii kraju i dawała siły do aktywnego zaangażowania w przemiany na mapie politycznej Europy.

Niemieccy artyści nurtu Neue Wilde, którym działalność i filozofia Beuys’a patronowała, wskrzesili historyczne malarstwo i rzeźbę. Tym samym sztuka niemiecka mogła wyjść z traumy doświadczeń II wojny światowej i rozwinąć własną narrację. Wspomniany cud gospodarczy RFN lat 70-tych można było przekuć na kulturowy manifest.

Hasło Beyus’a głoszące, iż Każdy jest artystą można w tym kontekście interpretować jako nawoływanie do oddolnej mobilizacji obywateli. Idąc dalej tym tropem - do mobilizacji świadomych swej historycznej wspólnoty, obywateli RFN i NRD; wreszcie jako nawoływanie do zjednoczenia Niemiec, podzielonych Żelazną Kurtyną.9

Akcje Beuys’a potwierdzają, iż był to ważny problem dla jego twórczości, wielokrotnie poruszany. Beuys wypowiedział się w roku 1978, w ramach akcji/wykładu w Achberg, wprost na temat muru berlińskiego: „Także mur pomiędzy Wschodem i Zachodem jest bardzo ważnym przedsięwzięciem architektonicznym, najważniejszym dla Niemiec. Wszystkie inne budowle architektoniczne, muzea, teatry, na przykład, są żałośnie śmieszne wobec obecności tego muru, który jest niezatartym znakiem w naszej świadomości.“10

W roku 1980 stwierdził: „Kreatywność to główna wartość i siła człowieka. Kreatywność to kapitał ludzki, społeczny, gospodarczy i państwowy [...]. Pierwszym krokiem bezkrwawej rewolucji społecznej jest zmiana znaczeń podstawowych pojęć, takich jak: sztuka, gospodarka, państwo."11 Przywołana powyżej wypowiedź Beuys’a o zjednoczeniu Niemiec jest istotną wskazówką dla interpretacji jego przesłania, gdyż wskrzeszanie oryginalnego ducha sztuki niemieckiej było w istocie kreowaniem nowej polityki historycznej.

​

​

​

​

​

​

​

Tych chwil, tzn. zjednoczenia RFN i NRD w roku 1991 artysta nie dożył. We wczesnych la-tach osiemdziesiątych trudno było jeszcze snuć tak daleko idące przewidywania. Bez wątpienia jednak Beuys dostrzegł w roku 1980 znaczenie przemian, które zachodziły w Polsce. Pokojowy ruch Solidarności tworzył wyłom w komunistycznym bloku Wschodnim.

Możemy także próbować odczytać polityczne przesłanie artysty poprzez fakty z jego biografii  politycznej, zamieszczone na stronie internetowej galerii Atlas Sztuki w Łodzi:
„W 1973 razem z Heinrichem Böllem i Klausem Staeckiem Beuys zakłada stowarzyszenie wspierające Wolną Międzynarodową Wyższą Szkołę Kreatywności i Badań Interdyscyplinarnych [...]. W latach 1976-1980 Beuys kandyduje do Bundestagu z listy Aktionsge-meinschaft Unabhängiger Deutscher (AUD) - Wspólnota Działania Niezależnych Niemców [...]. W 1979 roku Beuys kandyduje do Parlamentu Europejskiego z listy partii Sonstige Politische Vereinigung (SPV) - Die Grünen/Inne Polityczne Porozumienie - Zieloni. W 1980 roku bierze udział w zjeździe założycielskim Federalnej Partii Zielonych w Karlsruhe."12 W roku 1984 po uzgodnieniu wspólnego programu wyborczego Zieloni dostali się do ówczesnego Parlamentu Europejskiego.13

Dwa lat później Beuys już umarł ale dążenia ówczesnych aktywistów europejskich w owym czasie znalazły nowe ramy prawne. Wspólnoty Europejskie (ówczesne EWG) zawarły w roku 1986 umowę międzynarodową, tzw. Jednolity akt europejski (JAE, ang. Single European Act, SEA). „JAE formalnie ustanowił powstanie wspólnego rynku europejskiego, a także umocnił współpracę polityczną krajów Wspólnoty."14

W listopadzie 1989 roku kanclerz RFN Helmut Kohl ogłosił dziesięciopunktowy plan zjednoczenia Niemiec. Rozpoczęto burzenie muru berlińskiego. W lutym roku 1990 odbyło się wspólne posiedzenie rządów obu państw niemieckich. „W lipcu tego samego roku wszedł w życie układ o unii walutowej, zaś 12 września 1990 na konferencji 2 plus 4 w Moskwie uregulowano sprawy zagraniczne i kształt granic przyszłego państwa. Układ ten podpisały obok NRD i RFN cztery dawne mocarstwa okupacyjne: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i Związek Radziecki.“15

W kręgu niemieckich polityków narodziła się koncepcja tzw: twardego jądra Unii Euro-pejskiej na wzór Europy Karola Wielkiego - z granicą na Łabie oraz z mechanizmem zabezpieczającym jej wschodnie granice w postaci tzw. miękkiej Unii. Chodziło o utworzenie buforu między Unią a Rosją w postaci państw Europy środkowo-wschodniej. Autorem tej koncepcji był Joschka Fischer - polityk niemiecki „który pod koniec lat 70-tych odżegnał się od politycznego radykalizmu i w 1981 zapisał się do niemieckiej partii Związek 90/Zieloni (Bündnis 90/Die Grünen)“.16 Trzeba odnotować, iż w owym czasie współpracował on w ramach tej partii z Josephem Beuysem. Artysta mógł być po śmierci w roku 1986 uznany za proroka przemian i zyskał określenie szamana zjednoczonej Europy. „Doniosłości roli, jaką niemiecki artysta, teoretyk i społecznik Joseph Beuys odegrał we współczesnej kulturze, nie trzeba dowodzić. Wystarczy powołać się na wyniki ankiety przeprowadzonej w 1987 r. wśród amerykańskich krytyków. Na pytanie: >>Kto zostanie najwybitniejszym artystą XX wieku?<<, jednogłośnie odpowiedzieli - Joseph Beuys.“17

 

Polentransport z Art World-em w tle

 

Praca Polentransport dotyka także innego problemu współczesności. Sztuka tworzy bowiem nie tylko kapitał symboliczny ale i kapitał w rozumieniu dosłownym. Ten rodzaj wiedzy przy równoczesnym zaangażowaniu się politycznym nie pozostawia złudzeń i nie daje komfortu żadnemu artyście.

Zapewne rozumiejąc dwuznaczność tej sytuacji Beuys chętnie krył się za figurą „Sowizdrzała, Gbura, ironicznego gracza - postmodernisty - więcej - Utopisty“.18 Możemy zatem też odczytywać Polentransport jako życzliwą przestrogę, udzieloną przez artystę świadomego gier w obszarze rynku sztuki. Tym przecież żyje Art World, który przekuwa znaczenia dzieł sztuki na inwestycje, pakiety akcji, sztaby złota ulokowane w rajach podatkowych.

Na odwrocie notatek artysty z protokołu przekazania prac dla Muzeum Sztuki w Łodzi znajdują się grafiki z obrazem wież World Trade Center. Wieże WTC można rozszyfrować jako symbol kapitalizmu oraz opartego na bankowości globalnego porządku świata finansów i polityki. Polentransport można interpretować jako swoiste ostrzeżenie przed opartą na kapitale ekspansją Art World-u. Beuys zarazem był świadom, iż sam stanowi jego element. Wraz z Polentransport dotarły do Polski nie tylko wartościowe prace uznanego na świecie artysty, ale także jego inteligentnie ukryte w nich pouczenie dotyczące realiów świata sztuki. „Apel niemieckiego artysty J. Beuys’a z roku 1978 ukazuje potrzebę budowy >>trzeciej drogi<< dla Europy i świata, bowiem już wtedy jasne było dla Beuys’a, iż kapitalizm i komunizm to dwie formy zniewolenia współczesnych społeczeństw.“19

Trudno powiedzieć czy polscy odbiorcy Polentransport umieli wówczas to pouczenie odczytać czy też może udało się je odczytać ale pozostało zignorowane. Możliwe też, że takie konstatacje były mniej istotne wobec innego doniosłego faktu - zasadniczo korzystnego dla polskiej sceny artystycznej. Nadarzała się bowiem po latach izolacji okazja do dołączenia Polski do zachodniego kręgu cywilizacyjnego i szansa na wejście w obieg światowego Art World-u.

​

​

Wydaje się jednak, że Europa Zachodnia nie była szczególnie zainteresowana rozszyfrowywaniem ówczesnej polskiej propozycji artystycznej. Ameryka (USA) akceptowała przywódczą rolę silnej gospodarki niemieckiej, która sprawiała, ze państwo to było gwarantem nowego porządku w Europie. W konsekwencji akceptowano także pozycję Niemiec jako centrum kulturowego. Tymczasem Polska sztuka po roku 1989 pozostała w narracji symbolizowanej przez Polentransport Beyus’a. Polentransport był bowiem w jakimś sensie pracą proroczą. Nurt sztuki Neue Wilde, której Beyus był duchowym ojcem został pośrednio zaimplementowany także w Polsce. Narracja sztuki niemieckiej tego okresu - dynamicznie wspartej gospodarczym boomem RFN rozlała się po Polsce lat 80-tych w lokalnej odmianie polskiej Nowej Ekspresji. We Włoszech z niemiecką ekspresją rezonował ruch Transwangardy a w Stanach Zjednoczonych Ameryki ruch New Wave, co miało wówczas wymiar także rynkowy.

Właściwe odczytanie praw regulujących funkcjonowanie międzynarodowego Art World-u oraz światowej polityki każe dojść do wniosku, że głos peryferiów staje się ważny tylko wtedy gdy różnymi zabiegami podejmują one skuteczną próbę stania się centrum kulturowym.
Na przełomie lat 80-tych i 90-tych, najpierw w RFN a następnie w zjednoczonych Niem-czech, dzięki wsparciu mecenatu państwowego i poszczególnych landów powstała sieć muzeów i instytucji skupujących, dokumentujących i wystawiających sztukę Neue Wilde, co stało się elementem kampanii kulturowej budującej status Niemiec jako centrum kulturowego. Zabiegi te, wraz z istniejącą od lat 70-tych siecią festiwali sztuki takich jak Documenta w Kassel dawały podstawy pod spektakularny sukces sztuki tego kraju w globalnym wymiarze.

W Niemczech podjęto wówczas wysiłek organizacyjny, który wyrażał się szeregiem wystaw określających dynamikę ówczesnej sceny artystycznej. Wystarczy przywołać wystawę Von hier aus zrealizowaną w Düsseldorfie w roku 1984. Kuratorem tej wystawy był Kasper König. Odręczny napis Von hier aus autorstwa Beuys’a był znakiem graficznym ten wystawy.20

Z perspektywy czasu, trzeba odnotować, że w Polsce przez dekady lat jakie minęły od tam-tego czasu, na poziomie państwowym nie zdołano wypracować lokalnej strategii kulturowej odnoszącej się do specyfiki regionu środkowoeropejskiego, która przekroczyłaby peryferyjny wymiar tego regionu. Strategia oraz sposób myślenia i działania Beuys’a obecne są do dziś w wiodących narracjach artystów, reprezentujących Polskę na międzynarodowych festiwalach sztuki współczesnej. W rozmowie z Agnieszką Ziółkowską, związany z Krytyką Polityczną, Artur Żmijewski wyraził koncepcję bezpośrednio zaczerpniętą z wystąpień Beuys’a: "Partnerem, który może wykorzystać sztukę i kulturę do jakiejś zmiany może być na przykład dobrze zdefiniowane środowisko polityczne".21 Strategia Europejskiej Stolicy Kultury 2016 dla miasta Warszawy przygotowana przez duet Warsza&Erbel wprost „rozwijała propozycję emancypacji społeczeństwa poprzez sztukę zaproponowaną przez Josepha Beuys’a".22

Moment historyczny jest obecnie jednak zasadniczo różny od czasu, w którym działał Beuys. Z tego powodu, mimo pozytywnego i wartościowego społecznie przesłania wspomniane wyżej inicjatywy pozostawać będą w cieniu dokonań ich prekursora. Trzeba też odnotować, że odwołania do koncepcji rzeźby społecznej Beuys’a miały niekiedy w Polsce wymiar paradoksalny. Na przykład w Gdańsku, nominalne odwoływanie się do tych haseł, w połowie lat 90-tych doprowadziło do ingerencji urzędników w oddolne inicjatywy artystycznej alternatywy. Ingerencje te pozbawiły znaczną część alternatywnego środowiska możliwości działania według samodzielnie wypracowanej koncepcji trzeciej drogi.23

Słusznie zauważa Jarosław Gronert, iż obecnie „nie jest istotne kto opowie się za powstaniem imperium Unii Europejskiej w postaci współczesnej kopii Cesarstwa Rzymskiego lub za podziałem UE na państwa narodowe zależne od USA, Rosji bądź Chin. Istotne jest to, że któryś z tych scenariuszy najpewniej jest nieunikniony.“24

Póki co, Polentransport zachowuje wciąż charakter dzieła o jednokierunkowym wektorze oddziaływania. Przesłanie tego dzieła, jest tak samo aktualne jak w czasie, w którym powstało i potwierdza europejskie status quo: eksport idei i kultury odbywa się z centrum do peryferii. Być może takie wybrzmienie tej pracy ujawniło się i nabrało mocy niejako mimowolnie, z upływem lat.
W roku 1986, po śmierci artysty, Edward Dwurnik stwierdził, iż „Beuys był sterany ciągłą walką ale nie było w jego myśli zabezpieczać się na każdym kroku. Jak każdy wielki artysta był bezbronny wobec polityków i wydarzeń historycznych“.25

 

Marek Rogulski

 

 

Bibliografia:

Dąbrowski M., Postmodernizm - myśl i tekst, Kraków: TAiWPN, 2000.

Dar dla Muzeum Sztuki - Joseph Beuys po 30 latach, Rozmowa z Jaromirem Jedlińskim, online: http://lodz.wyborcza.pl/lodz/1,35135,10130346,Dar_dla_Muzeum_Sztuki___Joseph_Beuys_po_30_latach.html.

Dwurnik E., Kto wyrósł wśród martwych posągów otrzymuje teraz bryłę tłuszczu, Warszawa: Sztuka 3/86, 1986.

Gronert J., Zodiakiem się toczy..., online:http://jarekgronert.pl/zodiakiem-sie-toczy.html.

Joseph Beuys (1921-1986). Atlas Sztuki, online:http://www.atlassztuki.pl/pdf/beuys4.pdf.

Kargol T., Każdy jest artystą, Warszawa: Sztuka 4/88, 1988.

Libera Z., Joseph Beuys | Przewodnik po sztuce, online: http://ninateka.pl/film/przewodnik-po-sztuce-joseph-beuys-odc-10.

Miasto jako ready-made, Joanna Warsza i Joanna Erbel przedstawiają propozycję programu obchodów Europejskiej Stolicy Kultury 2016, której nie zgłosiły do zakończonego wczoraj konkursu, Warsza J. i Erbel J., online:

http://www.krytykapolityczna.pl/Serwiskulturalny/WarszaErbelMiastojakoready-made/menuid-27.html.

Mrozkowiak-Nastrożna N., Filozoficzne konteksty edukacji artystycznej, online:

https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/5026/1/Filozoficzne%20konteksty.pdf.

Moreno Szypowska J. C., Joseph Beuys twórca utopii XX wieku, online: http://festiwal.ph-f.org/prezent/2008/szypowska.pdf.

Możdżyński P., Rytualna sztuka współczesna, online: http://docplayer.pl/6659175-Rytualna-sztuka-wspolczesna.html.

Reese Ch., Joseph Beuys. Symbole, Warszawa: Projekt, 4,89/187, 1989.

Rossakiewicz J. A., Demokracja bezpośrednia a stan wojenny, online: http://www.klubinteligen

cjipolskiej.pl/2012/12/demokracja-bezposrednia-a-stan-wojenny.

Różański R., Homo aestheticus - „przebiegły chłop znad Dolnego Renu“, online: http://www.asp.wroc.pl/dyskurs/Dyskurs16/Dyskurs16_RozanowskiRyszard.pdf

Stanisławski K., Nie tylko o Neue Wilde, Warszawa: Sztuka 3/86, 1986.

Szak W., Mechanizmy władzy. Samobójstwo gdańskiej sztuki krytycznej, online: www.spam.idrop.pl/artinfo_last/upload.../[24-12][3-51]-Explorer.doc.

Wikipedia. Ewald Materé, online: https://en.wikipedia.org/wiki/Ewald_Mataré.

Wikipedia, Jednolity akt europejski, online: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jednolity_akt_europej

ski.

Wikipedia, Joschka Fischer, https://pl.wikipedia.org/wiki/Joschka_Fischer.

Wikipedia, Von hier aus, online: https://en.wikipedia.org/wiki/Von_hier_aus_%E2%80%93_

Zwei_Monate_neue_deutsche_Kunst_in_D%C3%BCsseldorf.

Wikipedia, Zjednoczenie Niemiec, online: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczenie_Niemiec.

Wikipedia, Związek 90/Zieloni, online:  https://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek_90/Zielo

ni/.

Ziółkowska A., Artur Żmijewski | Artyści w sieci, online: https://www.youtube.com/watch?v=8gPgCiKJXRo.

 

1 Joseph Beuys (1921-1986), Atlas Sztuki, online:http://www.atlassztuki.pl/pdf/beuys4.pdf [dostęp: 2015.12.26].

2 T. Kargol. Każdy jest artystą, Warszawa: Sztuka 4/88, 1988, s. 36.

3 Mieczysław Dąbrowski, Postmodernizm - myśl i tekst, Kraków: TAiWPN, 2000, s. 67.

4 T. Kargol, Każdy jest artystą, Warszawa: Sztuka 4/88, 1988, s. 36.

5 Z. Libera, Joseph Beuys | Przewodnik po sztuce, online: http://ninateka.pl/film/przewodnik-po-sztuce-joseph-beuys-odc-10 [dostęp: 2016.01.02].

6 Dar dla Muzeum Sztuki - Joseph Beuys po 30 latach, Rozmowa z Jaromirem Jedlińskim, online: http://lodz.wyborcza.pl/lodz/1,35135,10130346,Dar_dla_Muzeum_Sztuki___Joseph_Beuys_po_30_latach.html/ [dostęp: 2016.01.04].

7 Krzysztof Stanisławski, Nie tylko o Neue Wilde, Warszawa: Sztuka 3/86, 1986, s. 9.

8 ibidem.

9 Paweł Możdżyński, Rytualna sztuka współczesna, online: http://docplayer.pl/6659175-Rytualna-sztuka-wspo lczesna.html [dostęp: 2016.02.02].

10 Jadwiga Clea Moreno Szypowska, Joseph Beuys twórca utopii XX wieku, Uniwersytet Warszawski, online: http://festiwal.ph-f.org/prezent/2008/szypowska.pdf [dostęp: 2016.01.08].

11 J. C. M. Szypowska,  Joseph Beuys twórca utopii XX wieku,  Uniwersytet Warszawski, online: http:// festiwal.ph-f.org/prezent/2008/szypowska.pdf [dostęp: 2016.01.08].

12 Joseph Beuys (1921-1986), Atlas Sztuki, online:http://www.atlassztuki.pl/pdf/beuys4.pdf [dostęp: 2015.12.26].

13 Wikipedia, Związek 90/Zieloni, online:  https://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek_90/Zieloni/ [dostęp: 2016. 02.05].

14 Wikipedia, Jednolity akt europejski, online: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jednolity_akt_europejski [dostęp: 2016. 02.04].

15 Wikipedia, Zjednoczenie Niemiec, online: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczenie_Niemiec [dostęp: 2016, 02.04].

16 Wikipedia, Joschka Fischer, https://pl.wikipedia.org/wiki/Joschka_Fischer [dostęp: 2016.02.04].

17 Natalia Mrozkowiak-Nastrożna, Filozoficzne konteksty edukacji artystycznej, online:

https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/5026/1/Filozoficzne%20konteksty.pdf [dostęp: 2016.01.22].

18 Ryszard Różański, Homo aestheticus - „przebiegły chłop znad Dolnego Renu“, online: http://www.asp.wroc.pl/dyskurs/Dyskurs16/Dyskurs16_RozanowskiRyszard.pdf [dostęp: 2016.03.09].

19 Jacek Andrzej Rossakiewicz, Demokracja bezpośrednia a stan wojenny, online: http://www.Klub inteligencjipolskiej.pl/2012/12/demokracja-bezposrednia-a-stan-wojenny [dostęp: 2016.02.04].

20 Wystawa Von hier aus, online: https://en.wikipedia.org/wiki/Von_hier_aus_%E2%80%93_Zwei_Monate_ neue_deutsche_Kunst_in_D%C3%BCsseldorf [dostęp: 2016.01.05].

21 Artur Żmijewski | Artyści w sieci, Reż. Agnieszka Ziółkowska, online: https://www.youtube.com/watch?v=8gPgCiKJXRo [dostęp: 2016, 02.03]. 

22 Warsza&Erbel: Miasto jako ready-made, Joanna Warsza i Joanna Erbel przedstawiają propozycję programu obchodów Europejskiej Stolicy Kultury 2016, której nie zgłosiły do zakończonego wczoraj konkursu, online:

http://www.krytykapolityczna.pl/Serwiskulturalny/WarszaErbelMiastojakoready-made/menuid-27.html [dostęp: 2016.02.05].

23 Waldemar Szak, Mechanizmy władzy. Samobójstwo gdańskiej sztuki krytycznej, www.spam, online:.idrop. pl/artinfo_last/upload.../[24-12][3-51]-Explorer.doc [dostęp: 2015.03.07].

24 Jarosław Gronert, Zodiakiem się toczy..., online:http://jarekgronert.pl/zodiakiem-sie-toczy.html [dostęp:2016. 12.22].

25 Edward Dwurnik, Kto wyrósł wśród martwych posągów otrzymuje teraz bryłę tłuszczu, Warszawa: Sztuka 3/86, 1986, s. 17.